gebouw

Kerk aan het Noordeinde: eeuwenoud monument

Op het toppunt van de Gouden Eeuw kreeg Wormerveer in 1637 zijn hervormde (toen gereformeerde) kerk.
(Dit artikel kunt u ook downloaden.)

Op het toppunt van de Gouden Eeuw kreeg Wormerveer in 1637 zijn hervormde (toen gereformeerde) kerk, in hetzelfde jaar dat de Statenvertaling van de bijbel, de eerste in het Nederlands, verscheen.Bezoekers van de kerkdiensten konden voortaan meelezen en predikanten wedijverden met elkaar in lange, saaie preken om te bewijzen hoe goed ze wel onderlegd waren. Het was de tijd van Rembrandt en Rubens, Vondel, Descartes en stadhouder Frederik Hendrik. Twee predikanten van de classis Haarlem dienden een verzoek in bij de Staten van Holland om Zaandijk en Wormerveer een gecombineerde hervormde gemeente te starten. Zaandijkers vonden Westzaan en Wormerveerders Krommenie te ver. Ze waren te vaak verkouden door het slechte weer of ze slaagden er niet in op tijd te komen. Die bezwaren werden gehonoreerd, tot grote vreugde van schepen Alewijn Jansz Lieshout, wiens zoon de eerste steen heeft mogen leggen. Op dezelfde historische grond waar nu zes eeuwen geleden door 20 bewoners van een gehucht aan de Zaan een (RK) kapelletje was gesticht, de aanzet tot de geboorte van het dorp Wormerveer, staat nu nog altijd het kerkje aan het Noordeinde, waar hervormden en gereformeerden gezamenlijk optrekken onder de nieuwe naam: Protestantse gemeente te Wormerveer.

35 gemeenteleden
Het gebouw waar nu wordt gekerkt heeft heel wat veranderingen gekend. De Spanjaarden hadden in 1574 van het kapelletje niets meer overgelaten, Wormerveer was totaal uitgebrand. Kort tevoren hadden de gereformeerden het van de katholieken 'overgenomen'. Naar de verwoesting heeft men wel de school met het huis voor de schoolmeester, achter de kerk en op de sloot, spoedig weer in gebruik genomen. Maar het duurde toch tot 1637 voor men een het eenvoudig optrekje aan het Noordeinde als kerk in gebruik kon nemen, waar eens per drie/vier weken de eredienst plaatsvond. De eerste predikant, ds. Jacobus Borstius uit Purmerland, ook beroepen voor Zaandijk, trof in Wormerveer 170 huizen aan en zo'n 35 gemeenteleden.

Het kerkgebouw had de vorm van een rechthoek, oost-west gelegen, met ingangen aan het oosten en het westen (nu het voorste deel van de kerk). De preekstoel bevond zich in het noordelijk deel met de regentenbank er tegenover. Van de gebrandschilderde ramen met de wapens van de stadhouder, de Staten van Holland en Westfriesland en verschillende steden, is niets overgebleven. In 1654, toen Zaandijk een eigen stenen kerk had gekregen, scheidde Wormerveer zich af.
Meer uitbreidingen volgden. Er verscheen aan de zuidzijde een vleugel met ingang en op 13 november 1667 mocht ds. Jacob Klinkhamer de eerste preek houden. Hij koos een tekst uit Jesaja 54: 2 'Maakt de plaats uwer tenten wijd.' Nu dat hadden de Wormerveerders gedaan, inmiddels toegenomen in aantal door import van werkkrachten van elders en natuurlijke groei.

Hemonyklok
De kerk was in 1643 al helemaal afbetaald en van de collecten kon nu een kerkeraadskamer worden gebouwd aan de noordkant. De toren werd in 1662 verrijkt met een prachtige Hemony-klok. Ook die klok maakte geschiedenis. In de oorlogsjaren hebben de Duitse bezetters de klok weggehaald met de bedoeling haar om te smelten.
Tot ieders verrassing dook de klok in 1946 in Groningen op en werd toen triomfantelijk in Wormerveer binnengehaald. De puntige toren met de koperen haan, die door de gemeente Zaanstad wordt onderhouden, is trouwens ook een bezienswaardigheid.
Tot twee keer toe is het gebied rondom de kerk vergroot voor de uitbreiding van het kerkhof. In 1664 werd het eerste huis benoorden de kerk aangekocht en in 1723 een huis ten zuiden van de kerk.

Knipscheerorgel
Drastisch veranderde de omgeving van het kerkgebouw bij de opheffing van het er omheen gelegen kerkhof (omstreeks 1885). Het muurtje er omheen werd afgebroken, de graven geruimd. Er was immers in 1867 aan de Marktstraat een nieuwe begraafplaats geopend. Bovendien werd het verbod uitgevaardigd in de kerk mensen te begraven.
De kerk heette inmiddels al sinds 1816 jaar Ned. Hervormde Kerk (staatskerk), de Gereformeerden hadden bij de Afscheiding (1834) en de Doleantie (1886) de kerk verlaten. Een geweldige aanwinst voor de kerk was het in 1846 geïnstalleerde Knipscheerorgel, dat na enkele restauraties nog steeds in onze kerk dienst doet en vele organisten tot fraaie improvisaties inspireert.

Open kerk
De ingrijpende restauratie van 1972 heeft het interieur van de kerk aanzienlijk veranderd. Allereerst bleek dat onder de bekleding van de kansel eikenhout tevoorschijn kwam. De 'dooptuin' rondom de kansel verdween, doopvont en avondmaalstafel kwamen op een podium te staan. Van het eikenhouten doophek uit de achttiende eeuw rondom de preekstoel bleef één deel staan, het andere verdween met de met rood pluche beklede zetels voor ouderlingen en diakenen naar achteren. Men wilde een 'open' kerk, met veel licht en ruimte en ambtsdragers moesten voortaan op de eerste rij gaan zitten en niet in het front der gemeente. De vier luchters (uit 1957), genoemd naar Mattheüs, Marcus, Lucas en Johannes kregen als tevoren een plaats aan het plafond. Dankzij de royale bijdrage van de hervormde vrouwenvereniging De Schakel, ging het zitcomfort er flink op vooruit. De oude teksten kwamen terug op de balken:

's Heeren huys hier werd gesticht opdat zijn volck werd onderricht int rechte padt der faligheyt dat hier oprecht wordt uitgeleyt. Anno 1640
en
Gods beloften werden vervult door Jezus en zijn leer. Anno 1778

Het hele interieur werd in de authentieke groene kleuren van weleer geschilderd.
De kosterswoning naast de kerk, in vorige eeuwen het schooltje, werd na vertrek van de koster grondig vernieuwd. Sindsdien doet het pand als 'de Kosterij' dienst voor alle mogelijke kerkelijke activiteiten. Gemeenteleden vervullen de taken van de koster.

In 1986 vormden hervormden en gereformeerden uit Wormerveer een federatieve Samen-op-Weg gemeente en in 1986 werd ook de eerste gezamenlijke predikant, ds. Ben Helmers, beroepen. Verschillende voorwerpen herinneren aan het samengaan, zoals het schip, volgens historische gegevens vervaardigd door Klaas Bakker, de houten lijst om het Makkumer bord (een geschenk van de gemeente Zaanstad bij het 350-jarig bestaan van onze kerkelijke gemeente), een ander houten schilderij van de hand van de heer J.H. Renaud. En een bord in de consistorie dat herinnert aan de stichting van de Gereformeerde kerk aan de Wattstraat.
Nog in 2009, ongeveer 370 jaar na de oprichting van het kerkje aan de Zaan, kreeg de gemeente de naam Protestantse gemeente te Wormerveer.
Dankzij een grootscheepse actie van vele gemeenteleden is de kerkzaal in 2010 geheel van nieuw meubilair voorzien, uitgevoerd in chroom en bordeauxrood.

Bronnen: Oosterbaan, G. De kerk in het midden, 1981; Aten, J. Wormerveer langs weg en Zaan, Wormerveer, 1967; Notulen spreken,Herv. Gemeente Wormerveer, 1970.
(Auteur: Corry de Berg-Hoogerheide)